Türkiye’de Merkez Bankası ve Bağımsızlık Türleri İle İlişkilendirilmesi

Merkez Bankası bağımsızlığı gelişmekte olan ülkelerin enflasyon oranlarını ve dış denge mekanizmasını etkileyen en önemli faktörlerden biridir. Ayrıca istikrarlı ve güçlü bir ekonominin temel belirleyicidir.

Merkez Bankası keynesyen iktisatçılara göre ; ekonomide buruma dayalı bir politika izlemesini savunurken ; Monaterist iktisatçılar keyfi politikaların ekonomiye zarar verebileceğini ve ekonomi politikalarının bir kuram çerçevesi dahilinde izlenmesi gerektiğini savunur.

Merkez Bankası bağımsızlığı esas itibariyle konulan kurallara ve yasalara bağlıdır. Yani merkez bankasının en önemli güvencesi M.B yasasıdır. Ekonomide kuralların yasalara konulması merkez bankasının bağımsızlığı açısından tartışılacak bir konu değildir. Bazı iktisatçılar merkez bankası yasası ve devlet borçlanma yasası değişebilir diye bu kuralların yasalara değil anayasaya koyulmasını savunur. Çünkü anayasayı değiştirmek biraz zordur ve zaman alıcıdır.

Merkez bankası bağımsızlığı denildiği zaman aslında ilk akla gelen konu; Merkez Bankasının hazine ile ilişkisiz olmasıdır. Bilindiği üzere 2001 yılından önce merkez bankası kamu açıklarını finanse edebilirdi.

Merkez Bankası bağımsızlığını 4 ana başlıkta inceleyebiliriz. Bunlar ;

-Amaç Bağımsızlığı

-Araç Bağımsızlığı

-Yasal(Politik) Bağımsızlık

-Ekonomik Bağımsızlık

1. Amaç Bağımsızlığı

Merkez Bankasının fiyat ve finansal istikrarı sağlaması asıl amaçlarındandır. Diğer amaçları da ekonomik büyüme ve cari dengeyi iyileştirme amaçlarıdır. Yalnız bu diğer amaçlar tali amaçlardır.

Merkez Bankası fiyat ve finansal istikrar amacına zarar vermediği müddetçe diğer amaçları da destekler. Eğer bu amaçları sadece Merkez Bankası belirliyor ise merkez bankasının amaç bağımsızlığı vardır diyebiliriz. Ülkemizde hükümet ve merkez bankasıamacı  birlikte belirler. Her ikisi de tek başına amaç belirleyemez. Bu yüzden ülkemizde amaç bağımsızlığı yoktur.

2. Araç Bağımsızlığı

Merkez Bankası para politikasını uygularken araçlarını kendisi belirler. Merkez Bankasının elindeki en önemli araçlar ; politika faizi, gecelik faiz, faiz koridoru, rezerv opsiyon araçları ve zorunlu karşılık oranlarıdır. 

Merkez Bankası bu araçları ekonominin gidişatına göre belirler. Yalnız merkez bankası herhangi bir aracı değiştirmek istediğinde bazen ekonominin gidişatına göre belirlemeyebilir. Örnek verecek olursak faiz oranlarının yüksek olduğu düşünülüyorsa ve görünüşe göre faizlerin indirilmesi bekleniyorsa ve merkez bankası indirmiyorsa büyük ihtimal başka araçların etkisinden dolayı indirmiyordur.

Merkez Bankasına en çok faizler konusunda baskı yapılır. Çünkü faiz oranları büyüme ile çok yakından ilişkilidir. Faiz merkez bankasının genişletici para politikası uygulamasındaki en önemli değişkendir. Daha doğrusu toplumun üzerinde hissettiği bir değişkendir. Mesela finansal kaldıraç oranı, zorunlu karşılık oranı, rezerv opsiyon oranları genellikle bankacılık sektörü ile ilişkili olduğundan toplum bu oranlarla pek ilgilenmez.

Faiz fon alma maliyetidir yani yapılacak yatırımın bir maliyetidir ve üretim fonksiyonunda en önemli üretim getirisidir. Bunun için dönem dönem hükümetler merkez bankasına faiz konusunda baskı yapar ve bu baskı genellikle faizleri düşürmek için yapılır. Bu durumda araç bağımsızlığını zedeler.

Anlaşıldığı üzere merkez bankası elindeki faiz oranlarını teknik modeller dahilinde ekonomiyi etkileyecek şekilde arttırır ve ya azaltır.

3. Yasal(Politik) Bağımsızlık

Merkez bankası politikalarının yasada yer alması amaç ve araç bağımsızlığını etkin bir şekilde kullanmasının en önemli nedenidir. Eğer merkez bankası politikaları yasalarla güvence altına alınmazsa yasal bağımsızlık olmaz ve merkez bankası politikalarını uygularken psikolojik baskıya maruz kalabilir. Merkez Bankası politikalarını yasalara uygun şekilde belirler ve buna göre bir para politikası stratejisi güder.

4. Ekonomik Bağımsızlık

Merkez Bankasının en önemli bağımsızlık türlerinden biri olan ekonomik bağımsızlık Merkez bankasının kamu kesimi ile ilişkilerinin sınırlandırılması gerektiğini belirtir. Yani merkez bankası kamuya kredi açamaz ve kamu açıklarını gideremez.

Daha öncede değindiğim gibi Türkiye’de 2001 yılına kadar merkez bankası hazineye kademeli olarak %15’i geçmemek kaydıyla bir aktarımda bulunuyordu ve buna kısa vadeli avans deniyordu. Peki bu durum nasıl gerçekleşiyordu? Kamu iktisadi teşebbüsü değerli kağıt çıkartıp merkez bankasına veriyordu ve merkez bankası bu kağıtları alıp karşılığında para aktarımında bulunuyordu. Yalnız merkez bankasının bilançosu bu durumda değişmiyordu. Değerli kağıdı alıyordu diğer taraftan da emisyonu arttırıp piyasaya likidite sunuyordu.

2001 yılı öncesi yasada merkez bankasının ekonomik bağımsızlığını etkileyen iki madde vardı. Bunlardan birincisi ; Merkez Bankası gerekli yerlerde gerekli zamanlarda hazineye avans verebilirdi. Yani kamu açıklarını finanse edebilirdi. İkincisi ise ; Merkez bankasının kamu müesseselerine kredi vermesini hükme bağlıyordu.

Bu maddelerin kaldırılması ekonomik bağımsızlığın öncülüğü niteliğindedir..

https://twitter.com/GkhnAktoprak